मर्मबंधातली माणसं

पुस्तक - तोत्तोचान लेखिका - तेत्सुको कुरोयानागी अनुवाद - चेतना सरदेशमुख-गोसावी. ती तिच्याच विचारात मग्न राहते. पक्षांशी काय बोलते, बाकावर बसून बाहेरच्या लोकांशी गप्पा मारते. इतर मुलांचे लक्ष विचलित करते. अशा अनेक तक्रारी एका शिक्षिकेने तोत्तोचानच्या आईकडे मांडल्या. आता तिला दुसऱ्या शाळेत प्रवेश घ्यायचं म्हटलं तर तिच्या वागण्यात बदल करावा लागेल. जे खूप कठीण होतं. जपानच्या तोमाई शहरात रेल्वेच्या डब्ब्यांची असणारी एक आगळीवेगळी शाळा होती. तिथे तोत्तोचानला घेऊन गेले. तिला तेथील शाळा खूप आवडली पण आपलं कोणी ऐकून घेईल का या चिंतेत ती होती. परंतु घडलं वेगळंच. चार तास मुख्याध्यापकांनी तिचं म्हणणं ऐकून तिला शाळेत प्रवेश दिला. आणि मग पुढे जे काहीच घडलं ते अद्भुतच! मुलांनी बोलतं असायला हवं, प्रश्न विचारायला हवे, आणि त्यातूनच वेगवेगळे प्रयोग करायला लावणारी ही आगळीवेगळी शाळा. या शाळेत तोत्तोचानचं मन रमलं. एकमेकांना समजून घेतलं विविध प्रयोग केले. मुख्याध्यापकांचं कौतुक असं बरंच काही घडलं. पण हे सगळं घडत असताना जपानवर अमेरिकेकडून बॉम्बचा वर्षाव होत होता. जपान तोमोई शहर संपूर्ण रिकामे होत होते आणि इतक्...

वाबळेवाडीच्या झिरो एनर्जी स्कुल बद्दल ऐकून होतो. आम्ही मित्र अष्टविनायक करत होतो त्यावेळी थेऊरचा बाप्पा करून आम्ही शिक्रापूर मार्गे वाबळेवाडी शाळेत पोचलो. वाबळेवाडीची ही शाळा जिल्हा परिषदेची . माध्यम मराठी. शाळेच्या गेटमधून आत प्रवेश केला तर शाळेचं वातावरण उत्सवमय होतं. गोपाळकाला असल्यामुळे शाळेत दहीहंडीचा छोटासा कार्यक्रम सुरु होता. शाळेच्या प्रवेश द्वारापाशी चप्पलचे स्टॅन्ड आहे. तेथे शिक्षक, पालक आणि विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या चपला अगदी शिस्तबद्ध पद्धतीने रचून ठेवल्या होत्या. वारे गुरुजींनी या शाळेचा कायापालट केल्या त्याबद्दल ऐकून होतो. फारूक सरांना फोन करून त्यांनी मला तिथल्या सचिन सरांचा नंबर दिला होता आणि आदल्या दिवशी आम्ही येणार असल्याची कल्पना त्यांना दिली. शाळेत पोचल्यावर आम्ही सचिन सरांची भेट घेतली. आणि मग आमच्या गप्पा सुरु झाल्या. शाळेची वर्गखोली. २०१२ साली दत्तात्रय वारे गुरुजींची या शाळेत बदली झाली. ग्रामस्थांशी चर्चा आणि त्यांच्या भेटीगाठी करत त्यांना विश्वासात घेऊन गुरुजी आणि ग्रामस्थांनी शाळेचा कायापालट केला. ग्रामस्थांनी स्वतःची एक-एक गुंठे असे करत दीड एकर जमीन शाळेकरिता...

जळगाव जिल्ह्याच्या पाचोरा तालुक्यातील पिंपळगाव हरेश्वर या गावाला इतिहास आहे. गावातली अनेक घरं जुन्या धाटणीची आहेत. शिवाय गावात असलेलं हरिहरेश्वराचं मंदिर. साधारण तेराव्या शतकात मंदिर बांधल्याचे सांगितले जाते. हे मंदिर हेमाडपंथी आहे. परंतु आता मंदिराला रंग देण्यात आला आहे. पिंपळगावपासून एक किलोमीटर अंतरावर हे मंदिर आहे. मंदिराच्या समोर नदी(बहुळा?)वजा ओढा आहे. मंदिराच्या आवारात मोठ्या पायऱ्या आहेत. त्यातील दुसऱ्या पायरीवर ' ॐ श्री हरिहरेश्वराय नमः या फरशीचे काम शके १८४१ त झा ले...' असा मजकूर कोरलेला आहे. मंदिराचे प्रवेशद्वार. मंदिराच्या मुख्य प्रवेश द्वारातून आत गेल्यावर उजव्या बाजूला भास्करचार्य आणि लिलावती या दोघे भाऊ-बहिणीची समाधी आहे. भास्कराचार्यांनी शून्याचा शोध लावला हे आपणा सर्वांना ज्ञातच आहे. या समाधीच्या बाजूला नंदी आहे. तो नंदी दरवर्षी बैलपोळा या दिवशी तिळातिळाने पुढे सरकतो. अशी आख्यायिका सांगितली जाते. भास्करचार्य आणि लिलावती यांची समाधी. नंदीच्या अगदी समोर मुख्य मंदिराचे प्रवेशद्वार आहे. तेथे आत गेल्यावर मंदिराच्या गर्भातील कोरीव नक्षीकाम पहायला मिळते. तेथेच गणपतीची...

दररोजच्या प्रवासात संजान गावानजिक एक अग्नीज्वाला असलेला स्तंभ दिसतो. तो स्तंभ पारशी लोकांचं प्रतीक असल्याचं सांगितलं जातं. त्या स्तंभाविषयी माहिती घेण्याकरिता काल गेलो. झादरान कॉलेजमधील एक शिक्षक त्या स्तंभाची आणि परिसराची देखभाल करतात. १५ नोव्हेंबर हा दिवस 'संजान डे' म्हणून साजरा केला जातो. डहाणूपासून संजान(गुजरात दिशेने) हे चौथे रेल्वे स्टेशन. मध्ययुगीन काळात संजान हे बंदर होतं. आजही नारगोल दिशेला जाताना संजान बंदर असा बोर्ड लावलेला दिसेल. स्तंभ. पर्शियात राहणारे पारशी. असं म्हणतात की, पर्शियावर इस्लामने आक्रमण केले. आणि त्याला इराण असे नाव मिळाले. तेथे असणाऱ्या पारशी बादशहाचा पराभव झाला. आणि तेथील लोकांचा धर्मच्छळ सुरु झाला. त्याला त्रासून पारशी लोकं इतरत्र देशांत पांगली. त्यांतील एक जत्था गलबतात बसून समुद्रमार्गे भारताच्या दिशेने मार्गस्थ झाला. ते गलबत संजान बंदरात आले. त्यावेळी तेथे हिंदुचे राष्ट्र होते. हिंदूंनी पारशी लोकांना आश्रय दिला. असं म्हणतात की, दुधात साखर टाकल्यावर दुधाला जसा गोडवा येतो तशाच पद्धतीने आपण एकत्र राहू असे पारशी लोकं सांगत. संजान बंदरानजिक संजान किल्...

बारड गडावर भेटलेली ही दोन माणसं. त्यातला एक माणूस अगरबत्ती लावून पूजा करत होता त्याच्या जवळ गेलो अन् त्याला विचारलं तेव्हा त्याने सांगितलं की, बाफळी(बाफली?) नामक वनस्पती आहे. ती लावण्याकरिता मी आलो आहे. एखाद्याचं पोट दुखत असेल अथवा पोट साफ होत नसेल तर ही वनस्पती खाल्ली की बरं होतं. शिवाय त्याने ती अगदी कडू असल्याचंही सांगितलं. आम्ही त्याच्याकडून ती बाफळी हातात घेतली आणि त्यांना विचारलं तुम्ही कशाला आलेत. तर ते म्हणाले मी महिन्यातून इथे येत असतो. गडावर बाफळी वनस्पती लावण्याचं काम मी माझ्या परीने करतो. शिवाय हे करण्याआधी ते अगरबत्ती पेटवून काही मंत्र बोलून पूजा करत होते. ही निसर्गपूजा अगदी भावत होती. पुढे गेल्यावर आणखी एक माणूस भेटला तेव्हा ते म्हणाले मी जडीबुटी घ्यायला आलोय. मग आमच्या माहितीकरिता त्यांना विचारलं तर त्यांनी एक एक वनस्पतीची माहिती सांगितली. त्यांच्या हातात जी वनस्पती आहे ती कॅन्सर आजाराकरिता उपयुक्त असल्याचे सांगितले तसेच ज्यांना मूल-बाळ होत नाही त्यांच्याकरिताही काही औषधं असल्याचं त्यांनी सांगितलं. अर्थात हे ते खूप आधीपासून करत असावेत किंवा त्यांच्या घरची ती परंपरा असाव...

मागच्या वर्षी(२०२२) बारड गडाकडे निघालो होतो पण रस्ता चुकल्यामुळे तो पूर्ण करता आला नाही. अखेर मागच्या रविवारी(२०२३ जुलै) आमच्या कार्यालयातील संघटनेच्या वतीने बारड गडाकडे निघालो आणि गडावरील चढाई पूर्ण केली. विशाल महाकाय असा बारड गड. गडावर चढाईकरिता अनेक रस्ते आहेत. उंबरगाव रोड रेल्वे स्थानकापासून चौदा किमी अंतरावर असलेल्या करजगाव येथून गडावर जाता येते. तसेच अस्वली, वेवजी सोनारपाडा येथूनही जाता येते. ०२ जुलैला गडावर तलासरी-डहाणू तालुक्यातील अनेक जण मोठ्या संख्येने तिथे येतात. असं ऐकून होतो की गडावर निसर्गाची पूजा करण्याची ही प्रथा होती. त्यावेळी तारपा व ढोल वाजवून नृत्य करतात.(याबाबत अधिक माहिती मिळवण्याचे काम सुरु आहे.) बारड गडावर बहरोत नामक लेण्या आहेत. त्याचा नेमका इतिहास माहित नाही पण अनेकदा लोकांकडून विविध माहिती मिळत राहते. संजान येथे पारसी लोकांची वस्ती मोठ्या प्रमाणात आढळून येते. साधारण चौदाव्या शतकात तुघलकच्या सेनापतीने संजान येथील पारसी वसाहतीवर हल्ला केला आणि तेथील पारसी लोकं गडावर आले. तेरा वर्ष या गडावर ते लपून होते त्यांनी त्या तेरा वर्षाच्या काळात इराणशाह ज्वाला बहरोत येथ...