मर्मबंधातली माणसं

मागच्या वर्षी मी आणि माझे मित्र पाणी फाउंडेशनच्या महाश्रमदान शिबिराला गेलो होतो. पाणी फाउंडेशनसोबत काम करण्याचा आमचा तो पहिलाच अनुभव होता. ऑनलाईन नोंदणी केली आणि आम्हाला मॅसेज आला. सिन्नर तालुक्यातील वडझिरे गाव येथे आम्हाला श्रमदानासाठी जायचे होते. ३० एप्रिलच्या संध्याकाळी आम्ही कल्याण येथून सिन्नरकडे निघालो होतो. रात्री १२-०१ च्या दरम्यान सिन्नरला पोहोचणार होतो. थांबायचे कोठे हे अजून ठरले नव्हते. थिंक महाराष्ट्रच्या माहिती संकलन मोहिमेमुळे सिन्नरच्या किरण भावसार यांच्याशी चांगलाच परिचय झाला होता. त्यांना आमचे नियोजन कळवले. त्यांनी एक सल्ला दिला. सिन्नरपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर मेंढी गाव आहे. तेथे मधुकर गीतेंचं 'सहारा व्यसनमुक्ती केंद्र' आहे. त्या केंद्राला भेट द्या आणि त्यांचे काम पहा. तिकडे तुमची सगळी व्यवस्था होईल. रात्री साडेदहा दरम्यान गीतेंना फोन केला आणि आम्ही संस्थेला भेट द्यायला येतोय असे कळवले. गीतेंनी अगदी मनापासून स्वागत केले ते म्हणाले तुम्ही या जेवणाची आणि झोपण्याची व्यवस्था करतो. जेवणापेक्षा आम्हाला हवी होती झोप. कारण दुसऱ्या दिवशी श्रमदान आणि आणखी एका संस्थ...

पालघर जिल्ह्यातील एका आदिवासी तरुणाच्या वारली चित्रांचे प्रदर्शन थेट परदेशात भरते हे खूपच कौतुकास्पद आहे. ऑक्टोबर २०१९ च्या पुढारी वृत्तपत्रात विजयची स्तुतीपर बातमी वाचली. तिथून त्याच्या शोधात होतो. तो फेसबुकवर ऍक्टिव्ह असल्यामुळे आमचा संपर्क लवकर झाला. मागच्या आठवड्यात त्याची भेट घ्यायची ठरले होते पण लॉकडाऊनमुळे काही शक्य झालं नाही. आदिवासी म्हटलं की त्यांची भाषा, तारपा नृत्य, जत्रेच्या प्रथा-परंपरा, संस्कृती आणि वारली चित्र हे सगळं नजरेसमोर उभं राहतं. आपली संस्कृती टिकून रहावी म्हणून गावातील अनेक लहान-मोठी मुलं वारली चित्र शिकत असतात. त्यांतील काही जणं वारली चित्राकडे उदरनिर्वाहाचे साधन म्हणूनही पाहतात. विजयने काढलेली विविध वारली चित्रं डहाणू तालुक्यातील गंजाड हे विजयचे गाव. पहिली ते दहावी आंबेसरीच्या शासकीय आश्रमशाळेतच झाली. इयत्ता चौथीनंतर चित्रकलेत त्याने जातीनं लक्ष घातलं. चित्रकला जमते पण आपल्या संस्कृतीशी निगडित वारली चित्रकलेकडे त्याचा अधिक कल होता. वारली चित्र जमायचं पण त्यात अगदी परफेक्शन हवं यासाठी त्याचे काका मधुकर वाडू यांची मदत मिळे. विजयची घरची परिस्थिती अगदी हलाखीची....

माझ्या बिल्डिंगच्या पाठीमागे भला मोठा उसाचा मळा आहे. ऐन होळीच्या दिवशी त्या मळ्यात पन्नासेक माणसं आले होते. त्यांनी तेथे स्वतःच्या झोपड्या बांधल्या. मळ्यातील ऊसतोडणीसाठी ही माणसं आली होती. म्हटलं चला चांगलं झालं इथे त्यांच्याशी गप्पा मारून त्यांना आलेले अनुभव तरी रेखाटता येतील. माझ्या घरातल्या किचन आणि बेडरूममधल्या खिडकीतून त्यांच्या झोपड्या आणि दिनक्रम दररोज पहायला मिळतो. त्यांची कामं पाहता पाहता आठवडा गेला. ऊसतोड कामगारांविषयी मित्र-मैत्रिणींकडून गेल्या एक-दोन वर्षांत बरंच काही ऐकलेलं होतं. सातारा, सांगली येथील ऊसतोड कामगारांसाठी काम करणारे माझे काही मित्रही आहेत. मळ्यात आलेल्या ऊसतोड कामगारांसाठी मी शिक्षणविषयक नियोजन आखले होते पण कोरोना आला आणि सगळं काही विस्कटलं. मागच्या आठवड्यात त्यांच्यातल्या ताराचंदची भेट घेऊन त्याच्याकडून सविस्तर माहिती घेतली. ही सगळी मंडळी नंदुरबारच्या एका खेडेगावातून आलेली. साखर कारखान्याचा सुपरवायझर सांगेल त्याठिकाणी त्यांना जावं लागतं. ऊसतोड कामगारांची तात्पुरती घरं इकडे(उंबरगाव) त्यांचा मुक्काम पंधरा ते वीस दिवसांचा होता पण लॉकडाऊनमुळे मुक्काम आणखी वाढला...